راه‌آهن استان یزد، اداره‌کل، یکی از اداره‌های خدماتی دولت، زیر‌مجموعۀ شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران و زیرنظر اداره‌کل راه و شهرسازی استان یزد با هدف توسعة حمل‌و‌نقل ریلی در حوزۀ صنعت و مسافربری در این استان.
در ۱۳۵۰ ش، راه‌آهن یزد در پی کشف معادن سنگ‌آهن و زغال‌سنگ در بافق واقع در شرق استان یزد* و بهره‌برداری از آن به مقصد کارخانه‌های ذوب‌آهن و فولاد مبارکۀ اصفهان و شرکت‌های فولاد خوزستان و زغال‌سنگ کرمان با اتصال به شبکۀ راه‌آهن ایران فعالیت خود را آغاز کرد و در ادامه، با گسترش ریل‌گذاری از یزد به سیستان و بلوچستان در مراودات صنعتی با استان‌های اصفهان، کرمان و سیستان و بلوچستان به اداره‌کل راه‌آهن جنوب شرق معروف شد (حسینی فهرجی).
از ۱۳۵۵ ش، راه‌آهن استان یزد با راه‌اندازی ایستگاه‌های مسافربری افزون‌بر کاربری صنعتی، به‌صورت محدود، کاربری مسافربری نیز یافت؛ به‌طوری‌که روزانه، یک رام قطار از یزد به مقصد کرمان حرکت می‌کرد؛ اما پس از دو سال، هم‌زمان با پیروزی انقلاب اسلامی ایران در بهمن ۱۳۵۷، با‌توجه‌به نیاز مردم برای سفر به دیگر نقاط کشور، به‌ویژه تهران، فعالیت مسافربری ازطریق قطار آغاز شد (همو).
با آغاز جنگ تحمیلی در شهریور ۱۳۵۹، نقش راه‌آهن یزد در امر جابه‌جایی رزمندگان به جبهه‌های نبرد و همچنین در پشتیبانی از جنگ برای جابه‌جایی کالاها و برخی لوازم مصرفی مورد‌نیاز چون پتو، لباس و ماشین‌آلات اهمیتی چشمگیر یافت. این جابه‌جایی‌ها، به‌ویژه از ۱۳۶۰ ش، با تشکیل پایگاه مقاومت منسجم‌تر شد و تا پایان جنگ تحمیلی در تیر ۱۳۶۷، حدود ۳۹۴ رام قطار با ظرفیت ششصد تا هفتصد مسافر و گاه، همراه با کمک‌های جمع‌آوری‌شده به جبهه روانه شد. شمار کمک‌های فرستاده‌شده برای حمل محمولات نظامی و پشتیبانی به‌جز لباس، چفیه و پوتین شامل انواع خودروهایی مانند جیپ سیمرغ، تویوتا، لودر، دستگاه آب شیرین کن(تصفیه آب) صنعتی ، تانکر آب و نظایر آن ۹۲۴ رام قطار بود (راه‌آهن ... ).
این اداره افزون‌بر انتقال نیرو وسایل پشتیبانی به جبهه، درزمینه‌های دیگر نیز به جنگ کمک می‌کرد که مهم‌ترین آن فرستادن ۵۵۰ بشکه و چندین مخزن ۳۶هزارلیتری در ۱۳۶۵ ش به جبهه بود (بسیج ... ). میزان کمک‌های نقدی کارکنان به جبهه نیز اختصاص یک تا ده روز از حقوق ماهیانه را شامل می‌شد (همان). از فعالیت‌های راه‌آهن یزد در طول جنگ، انتقال مجروحان و شهدا از مناطق جنگی به یزد بود که البته در این زمینه، گاه مجروحان عملیات‌ها برای مداوا به یزد و پس از بهبود، بیشتر ازطریق راه‌آهن به تهران منتقل می‌شدند (حسینی فهرجی).
شمار نیروهای اعزام‌شدۀ این اداره از آغاز تا پایان جنگ به جبهه ۷۸۵ تن در قالب نیروی رزمی، فنی و تخصصی بود که از این شمار، بیش از ۳۰۰ تن در ۱۳۶۴ ش، به منطقۀ اهواز و خرمشهر در استان خوزستان اعزام شدند. ازلحاظ فراوانی اعزام بیشترین آمار به ۱۳۶۵ ش مربوط است که طی آن، حدود ۴۰۰ تن با همکاری سپاه پاسداران یزد و بسیج به منطقۀ اسلام‌آباد غرب در استان کرمانشاهاعزام شدند (راه‌آهن).
حوزۀ استحفای این اداره، که در طول هشت سال جنگ تحمیلی به راه‌آهن جنوب شرق شهرت داشت، ایستگاه بادرود (استان اصفهان)، ایستگاه بم (استان کرمان) و ایستگاه زاهدان (سیستان و بلوچستان) را در برداشت. از مجموع نیروهای اعزامی ۲ تن از کرمان و ۱۰ تن از استان یزد، (3 شهید از بافق، ۲ شهید از روستای فهرج و ۵ شهید از شهرستان یزد) به شهادت رسیدند؛ نیز ۴ تن اسیر شدند که با بازگشت آزادگان، به میهن بازگشتند؛ و ۳۲ تن هم جانباز شدند (حسینی فهرجی).
پس از پایان جنگ در تیر ۱۳۶۷ تاکنون (1399 ش)، این اداره ۲۴ تن از خانواده‌های ایثارگر را جذب کرده است که از این شمار، ۱۲ تن جانباز و ۱۲ تن نیز فرزند شهید یا بستگان درجۀ اول ایشان‌اند (همو). فعالیت‌های این اداره درزمینۀ زنده‌نگه‌داشتن فرهنگ ایثار و شهادت عبارت است از: بازدید از خانواده‌های شهدا، ایثارگران، جانبازان، آزادگان و کارمندان بسیجی اداره در آغاز سال نو، هفتۀ دفاع مقدس و هفتۀ بسیج؛ اعزام خانواده‌های شهدا به عتبات عالیات، برگزاری اردوهای راهیان نور و بازدید از مناطق جنگی؛ تخصیص کمک‌های مالی برای تعمیر یا بازسازی منزل خانواده‌های شهدای راه‌آهن استان؛ و برگزاری مراسم عطر‌افشانی قبور شهدا و برگزاری یادوارۀ شهدای منتسب به کارکنان در دهۀ آخر ماه صفر.
مآخذ: بسیج اداره‌کل راه‌آهن یزد، گزارش عملکرد، سند مورخ ۱۸ مرداد ۱۳۹۵، سند بش، موجود در اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان یزد؛ حسینی فهرجی، محمد‌علی (مسئول وقت امور ایثارگران و پایگاه مقاومت شهید سید مصطفی خمینی راه‌آهن یزد)، مصاحبه با مؤلف، ۲۰ خرداد ۱۳۹۹؛ راه‌آهن استان یزد، گزارش عملکرد، سند مورخ ۱۰ آبان ۱۳۶۸، سند بش، موجود در اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان یزد.
/ زهرا صادقی برمایی/